 "Ərəb intellektual fəaliyyətinin heyrətamiz inkişafı bizə insan şüurunun tarixi təkamülünə dair ən maraqlı nəsihətamiz nümunəsini nümayiş etdirir” (Skott )
Müsəlmanların bəzi nailiyyətləri haqda Dreyper belə deyir: "Eksperimental elmlərdən onlar (müsəlmanlar) kimyanı kəşf etdilər; bu elmin ən vacib reaktivlərini: azot turşusu, spirt və s.-aşkar etdilər. Onlar bu elmi tibbdə tətbiq etdilər, ilk dəfə olaraq farmakopeyanı nəşr etdilər: mineral preparatları ona əlavə etdilər”.
Mexanikada onlar aşağı düşən cisimlərin qanununu müəyyən etdilər, qravitasiyanın təbiəti haqda aydın təsəvvürə malik idilər: mexaniki enerji nəzəriyyəsindən agah idilər. Hidrostatikada müsəlman alimlər cisimlərin kütləsinin ilk cədvəlini tərtib etdilər, flotasiya və cisimlərin suda batması üzrə traktatlar yazdılar. Onlar refleksiya fenomenini və işığın sınma qanununu (refraksiya) dərk etmişdilər. Əlqəzən (İbn əl-Heysəm) böyük kəşf etmişdi: atmosferdən keçən işıq şüasının əyrixətli trayektoriyasını öyrənmiş və sübut etmişdi ki, "biz Günəş və Ayı onlar üfiqdə doğmamışdan öncə və batandan sonra görürük”.
Müsəlman alimləri qeyri-adi istedad sahibi idilər. Məsələn, Əl-Kindi ən müxtəlif elm sahələrində dərin tədqiqatlar aparmışdı. Onlar geniş və müxtəlifyönlü bilikləri dəyərli əsərlərində cəmləşib.
Əsərlərinin ilk siyahısı İbn ən-Nədim tərəfindən bizə çatmışdır ki, o, Əl-Kindinin 242 əsərinin adını sadalayıb. İbn ən-Nədim onları fənlər üzrə bölür: fəlsəfə, məntiq, cəbr, sferik triqonometriya (həndəsə), astronomiya, kosmologiya, tibb, psixologiya, meteorologiya. Flüqel adlı başqa bir tədqiqatçı Əl-Kindinin 265 əsərinin adını toplayaraq qeyd etmişdi. İbn əl-Kifti və İbn Əbi Üseybiyyə kimi digər bioqraflar da təxminən bu miqdarda əsərin adını qeyd edirlər. Dürant deyir: "Müsəlman intellektinin yüksək çiçəklənmə dövrünün digər mütəfəkkirləri kimi, o (Əl-Kindi), hərtərəfli biliyə malik idi, hər şeyi tədqiq edirdi və hər şey haqda 265 traktat yazmışdı: cəbr, həndəsə, astranomiya, meteorologiya, coğrafiya, fizika, siyasət, musiqi, tibb, fəlsəfə.”
Eyni zamanda Əl-Kindi dənizdə qabartma və çəkilmələri tədqiq edirdi, cisimlərin düşmə sürətini müəyyən edən qanunları kəşf etməyə çalışırdı, sonralar Rocer Bekonun baxışlarına böyük təsir göstərmiş "Optika haqqında” kitabında təsvir etdiyi işıq fenomenini tədqiq etmişdi. Bütün bunlarla o, eyni vaxtda məşğul olurdu. O, cəbrə giriş, rəqəmlərin nəzəriyyəsinə aid 8 və proporsiyalar və zamanın müəyyən edilməsinə dair 2 əlyazmasının müəllifidir.
Bununla yanaşı, İbn ən-Nədim Əl-Kindinin cəbrə aid 10, coğrrafiyaya aid 22 əsərinin adını qeyd edir. Əl-Kindi ilk dəfə olaraq sferik triqonometriya elminin əsasını qoymuş və nəticədə astronomiya elminə dair əsərlərində ondan bəhrələnmişdi. Sferika, çevrədə azimut bucağının quruluşu və sferanın hissələrə bölünməsi haqda əsərlər də yazmışdı. Əsasən ağırlıq qüvvəsini idarə edən qanunları tətbiq etməyə böyük marağı vardı, geologiya, coğrafiya, iqlimşünaslığı tədqiq edirdi; bundan başqa texniki məsələlərlə saat, astronomik alətlər və hətta qılınc və s. əşyaların hazırlanması ilə maraqlanırdı. "Əxlaq”, "Xeyirxahlığa aparan yolları asanlaşdırmaq haqda”, "Bəlaları dəf etmək haqda” "Sadə xalqın idarə olunması haqqında” və "Şüur”- Əl-Kindinin etika və siyasi fəlsəfə haqqında traktatlarıdır. (Bu əsərlərin çoxu bizə ilkin ərəb formasıda deyil, latın dilində çatmışdır).
Əl-Kindi haqqında deyilənlər bir çox digər islam alimlərinə də şamil oluna bilər. Müsəlman elmi və müsəlman alimlərinin nailiyyətlərini detallarla təsvir etmək cəhdi həqiqətdə ensiklopedik ölçülərə malikdir. Buna baxmayaraq, bu ensiklopediya yazılmalıdır. "Müsəlman irsi” ("Musulğmаnskое nаslеdiе”) saytı müsəlman elmi və sivilizasiyasının bir çox sahələrini işıqlandırmışdır, lakin hələ çox şey açıqlanmalı, öyrənilməli, aşkara çıxarmalıdır. Bu saytın rolu haqqında qeyd etmək lazımdır ki, müsəlman alimləri haqqında dəyərli məlumatın əksər hissəsi bu internet – portalda əldə oluna bilər.
İlk öncə İslam elminin ümumi təbiətinə aid bir sıra vacib mətləblərə diqqət yetirmək lazımdır.
İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, müsəlman elmi bəzən xarakterizə edildiyi kimi, yunan elminin yenidən işlənmiş variantı, surəti, yaxud plaqiatı deyildir. Yunan elmi əsərlərini açıb oxuyan və onları müsəlman analoqları ilə müqayisə edən hər bir kəsə bu mülahizənin yanlış olduğu aydın olar. Bundan əlavə, hər bir oxucu aşkar edə bilər ki, müsəlman alimləri öz vaxtlarını var gücü ilə yunanlı həmkarlarının səhv fikirlərini təkzib etməyə sərf edirdilər.
Əl-Biruni Ptolomey və Hippokratın Günəşin Apoqey hərəkəti və Astentizm mülahizələrini təkzib etmişdi. Fərz olunurdu ki, Günəş və Yer arasında illik məsafə sabitdir, buna görə də onların yerləşməsi də dəyişməzdir. Müsəlman alimlərinin tədqiqatları isə göstərdi ki, o, şərq tərəfə hərəkətini dəyişir. Xarəzmdə və Ürgənçdə (Curcaniyyə) Əl-Biruni dəfələrlə müsəlman astronomlarının: Xalid-əl-Mərvəzi, Əli ibn isa əl-Xərrani, Sind ibn Əli Musa, Əbu əl-Vafi, əl-Bəttani, Əl-Xücəndi və s. Elmi kəşflərini sınaqdan keçirmişdi.
Günəş və Yer arasında məsafə məsələsində Əl-Biruni, Ptolomeyin Günəşlə Yer arasında məsafənin Yerin diametrindən 286 dəfə çox olması haqda mülahizəsinə şübhə ilə yanaşırdı. O, öz arqumentlərində qeyd edir ki, Ptolomey öz mülahizəsini tam Günəş tutulmalarına görə əsaslandırır və özündə daha böyük məsafəni birləşdirən halqavari Günəş tutulmalarını nəzərə almır.
Qeyd edək ki, Əl-Biruninin tam Günəş tutulmasını müşahidə etməyə imkanı olmayıb, buna görə də, o, Ptolomeyin nəzər-nöqtəsini yoxlamağa qadir deyildi:Bu faktı o özü səmimi şəkildə boynuna alır; eyni zamanda Əl-Biruni aşkarlamışdı ki, Günəşlə Yer arasındakı məsafəni həmin dövrün alətləri ilə ölçmək mümkün deyil, buna görə bu, sadəcə fərziyyə şəklində qalmalıdı.
Bir çoxları belə hesab edir ki, müsalman farmaseftikası (əczaçılıq) yunanların, xüsusilə Dioskaridin dərmanlarının sürətidir. Buna baxmayaraq, Levey müstəqil nəzər nöqtəsi ilə qeyd edir:
"Erkən ərəb farmakologiyasi hələ də milyonlarla insan tərəfindən Afrika, Asiya, Avropada məişət üsulu və ya tibbi praktikanın qədim növünün sistematik şaxəsi kimi istifadə edilməkdədir. Hətta bu şəkildə belə onun tədqiqi ilə ciddi məşğul olmaq lazımdır.
Ərəb təbabətinin qəbul olunma səbəbini daha yaxşı başa düşüb dərk etmək üçün və buna öz növbəsində daha geniş perspektinli tarixi çalar bəxş etmək üçün təkcə Dioskorid, Teofrast və başqa şəxsləri, tibb mədəniyyəti, kimya, botanika və farmakologiyanı, başqa sözlə desək-ərəblərə qədər bu məsələyə aid hər şeyi müzakirə etmək kifayət deyildir.”
|
